Το δεύτερο "αιρετικό" πνεύμα της αρχαιότητας μετά το Δημόκριτο, που συνδέεται με τα Άβδηρα, είναι ο Πρωταγόρας. Οι αρχαίες πηγές μιλούν με σεβασμό για τον πνευματικό άνθρωπο που γεννήθηκε στα Άβδηρα στα 485 π.Χ., ταξίδεψε σε πολλές περιοχές του ελληνισμού και έγινε γνωστός, επηρεάζοντας πολύπλευρα την ελληνική σκέψη.

Πολυμαθής και δεινός ρήτορας δημιούργησε εχθρούς και φίλους, όπως μπορούμε να διαβλέψουμε στον περίφημο διάλογο του Πλάτωνα "Πρωταγόρας" . Στο πρόσωπο του Αβδηρίτη σοφού εντοπίζουμε τα σημαντικότερα και αξιολογότερα χαρακτηριστικά του πνευματικού ρεύματος της σοφιστικής. Παρόλο που παλιότερα υπήρχε ένας κάθετος διαχωρισμός ανάμεσα στη φιλοσοφία και στη σοφιστική, στις μέρες μας γίνεται πλέον παραδεκτό ότι το μεγάλο πνευματικό ρεύμα, που ανθίζει στο μεσοδιάστημα μεταξύ περσικών πολέμων και πελοποννησιακού, στα χρόνια της πεντηκονταετίας, έδωσε πλούσιους καρπούς στους χώρους της επιστήμης και της τέχνης. Ο Θουκυδίδης, οι τραγικοί ποιητές, αλλά και πολλές απόψεις του ίδιου του Πλάτωνα είναι αδύνατο να ερμηνευθούν χωρίς τη γόνιμη παρουσία των σοφιστών και βέβαια του Πρωταγόρα. Να σημειώσουμε ότι ο Σωκράτης, τότε, θεωρούνταν σοφιστής.

Στα μέσα του πέμπτου προχριστιανικού αιώνα γίνεται η σοφιστική επανάσταση, ο Διαφωτισμός της αρχαιότητας, με νέα θεματολογία, νέες μεθόδους, νέους γενικούς προσανατολισμούς. Αυτή τη γόνιμη περίοδο ο Πρωταγόρας βρίσκεται στην Αθήνα, γνωρίζεται με τον Περικλή, που τον αναθέτει να συγγράψει το Σύνταγμα για την Παλλήνια αποικία των Θουρίων (444 π.Χ.).

Ο Πρωταγόρας έμεινε στην Αθήνα, όπου δίδασκε ως το 411 π.Χ.. Τότε ο Πυθόδωρος τον κατάγγειλε ως άθεο και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα. Τα βιβλία του κάηκαν δημόσια. Το πλοίο στο οποίο επιβιβάστηκε βούλιαξε και ο Πρωταγόρας πνίγηκε, σε ηλικία εβδομηντατεσσάρων ετών. Έγραψε πολλά συγγράμματα, "Περί θεών", "Αλήθεια ή Καταβάλλοντες", "Περί της εν αρχή καταστάσεως", "Αντιλογίαι" Η σημαντικότερη πηγή για να γνωρίσουμε τη σκέψη του Πρωταγόρα, είναι ο μεγάλος αντίπαλός του, ο Πλάτωνας. "Το πορτραίτο του Πρωταγόρα που μας δίνει ο Πλάτων στον ομώνυμο διάλογο δεν είναι, βέβαια, εντελώς αυθαίρετο και φανταστικό, αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι αποδίδει πιστά και χωρίς παραποιήσεις τα χαρακτηριστικά του σοφιστή", παρατηρεί ο Ηλ. Σπυρόπουλος.

Τα έργα του Πρωταγόρα

Ο Διογένης ο Λαέρτιος (που έζησε τον 3ο μ.Χ. αιώνα)
Αναφέρει ότι διασώζονται τα εξής έργα του Πρωταγόρα:

"Τέχνη Εριστικών",
"Περί Πάλης",
¨Περί μαθηματικών",
"Περί πολιτείας",
"Περί φιλοδοξίας",
"Περί αρετών",
"Περί της εν αρχή καταστάσεως",
"Περί των εν Άιδου",
"Περί των μη ορθώς πραττομένων",
"Προστακτικός",
"Δίκη υπέρ μισθού",
"Αντιλογία" (δύο βιβλία).

Αποσπάσματα

1."Περί μεν θεών ουκ έχω ειδέναι, ούθ, ως ουκ εισίν, ούθ' οποίοι τινές ιδέαν. Πολλά γαρ τα κωλύοντα ειδέναι, η τα' αδηλότης και βραχύς ων ο βίος του ανθρώπου". (: Όσον αφορά τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω, ούτε πως είναι ούτε πως δεν είναι, ούτε τι είδους είναι στη μορφή. Γιατί πολλά είναι αυτά που με εμποδίζουν να γνωρίζω, και ότι είναι αόρατοι οι θεοί και ότι η ζωή του ανθρώπου είναι σύντομη).

2."Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος, των μην όντων ως έστιν, των δε ουκ όντων ως ουκ έστιν". (: Όλων των ανθρώπινων δημιουργημάτων μέτρο είναι ο άνθρωπος, για όσα υπάρχουν πως υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν πως δεν υπάρχουν).

3. [Στον "Πρωταγόρα" του Πλάτων παραθέτει ένα μύθο που αφηγείται ο Πρωταγόρας, σε μια διαλογική αντιπαράθεσή του προς το Σωκράτη. "Ο μύθος, που αποδίδεται στον Πρωταγόρα στο ομώνυμο έργο του Πλάτωνος, θα πρέπει να θεωρηθεί, όχι μόνον ότι απηχεί τις απόψεις του σοφιστή (με πιθανή χρήση αποσπασμάτων από το ίδιο το έργο του) αλλά ότι αποτελεί και μίμηση του ύφους του", σημειώνει ο Κ. Μιχαηλίδης στην εργασία του " Ο μύθος του Πρωταγόρα και η ανθρωπολογική του σημασία", στον τόμο "Η αρχαία σοφιστική", 1984]. Παραθέτουμε σε μετάφρασή μας το μύθο αυτό, θεωρώντας το ένα "πρωταγόρειο" κείμενο, παρ. 320d-322d.